Amerikan Bord Nadir Yayınlar Koleksiyonu, ARIT İstanbul Kütüphanesi
The American Board of Commissioners for Foreign Missions (ABCFM), ya da Türkçe adıyla Amerikan Bord Heyeti, Boston merkezli bir Protestan ajansı olarak 1810 yılında kuruldu. Bord, Protestan öğretilerini yaymanın yanı sıra sağlık ve eğitim alanlarında hayır faaliyetleri yürütmek amacıyla fon toplayıp dağıtmak üzere Massachusetts eyaletinden şirket tüzüğünü 1812 yılında aldı. 1820 yılında Osmanlı İmparatorluğu’na gelen Amerikan Bord üyeleri yaklaşık iki yüzyıl boyunca Anadolu ve Balkanlar’da okullar, hastaneler, klinikler ve matbaalar işletmişlerdir. Faaliyetlerinin en aktif olduğu 1914 yılında, Amerikan Bordu’nun bölgede 24 merkezi bulunuyordu. 200’den fazla Bord personeli 450 okul yönetiyor; ayrıca 19 tıbbi tesis ile en büyüğü İstanbul’da bulunan 4 matbaa işletiyordu.
Avedaper gazetesi editör kadrosu (Charles C. Tracy, The Development of the American Board’s Work in Asiatic Turkey, 1904)
1857 ile 1933 yılları arasında, Bord’un İstanbul merkezli yayıncılık departmanı çok çeşitli yayınlar üretmiştir. Avedaper gazetesinin Ermenice ve Ermeni harfli Türkçe baskılarının yanı sıra Ermenice, Ermeni harfli Türkçe, Osmanlı Türkçesi, Yunanca ve Karamanlıca dillerinde kitaplar, kitapçıklar ve broşürlerden oluşan bu yayınların bir çoğu ARIT İstanbul’un Amerikan Bord Kütüphanesi’ndeki “Nadir Yayınlar” koleksiyonunda korunmaktadır. Amerikan Bordu tarafından yayınlanmış mevcut eserlerin en eksiksiz koleksiyonlarından biri olmakla beraber, Bord’un dini, eğitimsel ve kültürel amaçlarına dair fikir vermesi ve Osmanlı coğrafyasında çok az yazılı iz bırakmış Protestan topluluklarının az bulunur bilgilerini içermesi açısından önem taşımaktadır.
Avedaper gazetesi özellikle Osmanlı İmparatorluğu’nun son dönemi için eşsiz bir tarihi kaynaktır. Gazetede dini içeriklerin yanı sıra, siyasi haberler, eğitim konuları ve okuyucu mektupları yer alır. Anadolu’da sadece birkaç gazetenin dolaşımda olduğu bir dönemde dağıtılan Avedaper, bölge genelinde haber iletimi için bir mecra olmuştur. Ermeni nüfusunun yanı sıra, gazetenin Ermeni harfli Türkçe baskısının İmparatorluğun çoğunluğu Türk nüfusuna şüphesiz ulaşmış olması geç Osmanlı dönemi için genellikle göz ardı edilen fakat önemli bir kültürel bir aradalığının kanıtıdır. “Nadir Eserler” koleksiyonunda bulunan diğer eserler ise tarihçilerin, dilbilimcilerin, din bilginlerinin ve diğerlerinin faydalanabileceği fevkalade kültürel ve akademik değere sahiptir.
Müteveffa Kral Yedinci Edward’ın cenaze alayı
(Avedaper, Cilt: 53, Sayı: 28, 1910)
Türkiye’de yapılmış olan ilk batöz makinesi
(Avedaper, Cilt: 53, Sayı: 34, 1910)
ARIT İstanbul 2021 ile 2023 yılları arasında, Lisbet Rausing ve Peter Baldwin’in hayır fonu olan Arcadia’nın desteğiyle, British Library’nin “Tehlike Altındaki Arşivler Programı”nın bir parçası olarak “Nadir Yayınlar” koleksiyonunu katalogladı ve dijitalleştirdi. Bu proje kapsamında üretilen yaklaşık 65.000 görsel British Library “Tehlike Altındaki Arşivler Programı”nın web sitesinde açık erişim olarak sunuldu: https://eap.bl.uk/project/EAP1355.
Aynı içerik, ARIT’in bu projede yerel arşiv ortağı olan Salt Araştırma’nın Kent, Toplum ve Ekonomi Arşivi bünyesindeki American Board of Commissioners for Foreign Missions (ABCFM) Arşivi’ne geçtğimiz ay dahil edildi ve erişime açıldı: https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/224889
Talim ve Terbiye ve Halk, 1928 (Sol üst: Oyun meydanı eğlenceleri; Sol alt: Halka mahsus bir oyun meydanı)
Ebeveynler için Mektuplar, 1875 (Karamanlıca)
Kısaca Zooloji, 1898
Çevrimiçi içerikte Avedaper’in Ermenice baskısının 50 cildi ile Ermeni harfli Türkçe baskısının 43 cildi; 38 kitap, 18 kitapçık ve 25 broşürün Osmanlıca baskıları; 144 kitabın Ermenice baskıları; 41 kitabın Ermeni harfli Türkçe baskıları; 2 kitap, 5 kitapçık ve 15 risalenin Yunanca baskıları; 12 kitabın Karamanlıca baskıları; ve Hay Badani dergisinin Ermenice 2 cildi bulunmaktadır.
Dr. Brian Johnson, ARIT İstanbul
